Ogólne podstawy prawne procedur celnych i handlu zagranicznego

W przedmiocie ceł i handlu zagranicznego istnieje niezliczona ilość przepisów. W gąszczu tych ustaw i ich ciągłych nowelizacji nie sposób zachować orientację i być stale na bieżąco.

Europejskie prawo celne opiera się na filarach prawa międzynarodowego, jakimi są np. wytyczne Światowej Organizacji Handlu (World Trade Organization, WTO) czy porozumienia zawierane w ramach Światowej Organizacji Celnej (World Customs Organization, WCO). Do ustawodawstwa UE wprowadzane są często zwłaszcza te ostatnie.

Od dnia 1 maja 2016 roku w obrębie Unii Europejskiej obowiązuje Unijny Kodeks Celny (UKC) oraz przynależne akty wykonawcze (akt delegowany do UKC, UKC-AD, oraz akt implementujący do UKC, UKC-AI). W związku z powyższym, prawo celne na obszarze UE jest w pełni zharmonizowane. Oznacza to, że ustawy normujące prawo celne, uchwalane przez Parlament i Radę UE najczęściej w formie rozporządzeń, obowiązują jednakowo we wszystkich państwach członkowskich.

W przeciwieństwie do wielu innych przepisów, rozporządzenia w zakresie prawa celnego nie muszą być najpierw implementowane do prawa krajowego państw członkowskich. Ma to swoje zalety zwłaszcza w przypadku nowelizacji: wprowadzane zmiany obowiązują bowiem automatycznie we wszystkich państwach członkowskich bezpośrednio po ich opublikowaniu w Dzienniku Urzędowym UE.

Przed ustanowieniem UKC, tj. do 1 maja 2016 roku, na obszarze UE obowiązywał Wspólnotowy Kodeks Celny (WKC) w parze z rozporządzeniem wykonawczym do WKC. Częste odwołania do dawnego stanu prawnego w myśl WKC można nadal znaleźć przede wszystkim w treści wielu orzeczeń i komentarzy prawnych.

W uzupełnieniu do europejskich norm prawnych zastosowanie znajdują nadal jeszcze niektóre przepisy krajowe, takie jak – w przypadku Niemiec – ustawa o administracji celnej (ZollVG) oraz rozporządzenie celne (ZollV), ustanowione na długo przed wejściem w życie UKC, a nawet przed wprowadzeniem WKC w 1992 roku. Niemniej jednak, w hierarchii prawnej ustawodawstwo UE stoi ponad przepisami krajowymi, w związku z czym krajowe regulacje nie mają skutku prawnego, jeżeli są sprzeczne z ustawodawstwem unijnym. Co ciekawe, pod względem struktur hierarchicznych, prawo celne, w przeciwieństwie np. do podatkowego lub innych dziedzin, cechuje klarowny porządek, zrozumiały nie tylko dla prawników.

Poza wymienionymi powyżej niemieckimi normami, dużą rolę w kwestiach eksportowych odgrywa również ustawa o stosunkach gospodarczych za granicą (AWG) oraz rozporządzenie o stosunkach gospodarczych z zagranicą (AWV), które jako krajowe rozporządzenia wykonawcze regulują m.in. szczegółowe procedury wywozu towarów podwójnego zastosowania oraz ogólne zasady kontroli eksportu. Jako przepisy wewnętrzne, obowiązują one jednakże tylko w Niemczech.

W kontekście celno-handlowym istotne znaczenie ma ponadto ustawodawstwo w zakresie podatku obrotowego, chociażby z uwagi na fakt, że następstwem opłat celnych jest konieczność rozliczania podatku VAT od importu towarów. W każdym państwie członkowskim prawo o podatku obrotowym stanowią przepisy krajowe, sformułowane w oparciu o dyrektywę w sprawie wspólnego podatku od wartości dodanej (dyrektywa VAT).

Dyrektywa w sprawie wspólnego podatku od wartości dodanej obejmuje zarówno przepisy bezwzględnie obowiązujące, jak i względnie obowiązujące. Niektóre jej postanowienia muszą być zatem implementowane do prawa krajowego państw członkowskich, inne pozostają opcjonalne, zawierając jedynie upoważnienie do ich ewentualnego wprowadzenia. W konsekwencji, w zakresie podatku VAT istnieje z jednej strony jednolicie funkcjonujący system, np. w kwestii dostaw wewnątrzwspólnotowych, a z drugiej – w określonych dziedzinach i w poszczególnych państwach członkowskich – całkowicie zróżnicowany stan prawny.

Na przykład, zagadnienie przedstawicielstwa fiskalnego – jako norma względnie obowiązująca – zostało uwzględnione jedynie w ustawodawstwie Niemiec, Holandii, Austrii, Polski i Słowenii. W innych państwach członkowskich UE krajowe prawo o podatku obrotowym w ogóle takiego przedstawicielstwa nie przewiduje.